Aan het begin van iedere kabinetsperiode maakt een kabinet haar plannen voor de komende vier jaar bekend in een zogeheten regeerakkoord. Daarin worden ook de afspraken over het begrotingsbeleid vastgelegd. Het begrotingsbeleid is het geheel aan afspraken over de overheidsfinanciën. De minister van Financiën is de eerst verantwoordelijke voor dit beleid van Nederland.
Elk jaar op Prinsjesdag, de derde dinsdag in september, spreekt de Koningin de 'Troonrede' uit. Hierin zet zij de hoofdlijnen van het regeringsbeleid voor de komende jaren uiteen. Aansluitend biedt de minister van Financiën de rijksbegroting aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal aan. De rijksbegroting bestaat uit alle begrotingen van alle departementen samen.
Het overgrote deel van de uitgaven van het Rijk wordt betaald uit de belastingopbrengsten. Daarnaast heeft het Rijk inkomsten uit onder andere de verkoop van aardgas. Sinds Nederland deel uitmaakt van de Economische en Monetaire Unie (EMU), spreekt men bij staatsschuld en het begrotingssaldo over respectievelijk EMU-schuld en EMU-saldo.
De overheid mag het geld niet zomaar uitgeven. Daar gaat een vaste systematiek van voorbereiding tot en met verantwoording achter schuil. Dit wordt het begrotingsproces genoemd, het proces van voorbereiding, aanbieding, vaststelling, uitvoering, controle en verantwoording van de overheidsfinanciën.
Nederland en de EMU
Het monetaire beleid van de landen die aan de EMU deelnemen, wordt gemaakt door de Europese Centrale Bank (ECB). De centrale doelstelling van de ECB is het zorgen voor prijsstabiliteit binnen de landen die de euro hanteren (eurozone), waardoor de koopkracht van de Europese burger gewaarborgd blijft. De ECB vormt samen met de nationale centrale banken het Europees stelsel van centrale banken (ESCB), die gezamenlijk het monetair beleid uitvoeren. In de taakverdeling binnen het Europese Stelsel van Centrale Banken blijft een flink aantal meer operationele taken decentraal uitgevoerd, hierbij gaat het onder meer om een deel van de implementatie van het monetaire beleid, het betalingsverkeer en de bankbiljettencirculatie. De nationale bank van Nederland heet De Nederlandsche Bank (DNB). De president van de Nederlands ch e Bank is lid van de Raad van Bestuur van de ECB.
De euro
Sinds 1 januari 2002 betalen Nederlanders en de inwoners in elf andere landen (België, Duitsland, Finland, Frankrijk, Griekenland, Ierland, Italië, Luxemburg, Oostenrijk, Portugal, Spanje) met de euro. Sindsdien zijn de zeven eurobankbiljetten in de waarden van 5, 10, 20, 50, 100, 200 en 500 euro en de euromunten van 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 en 200 cent het wettige betaalmiddel in deze landen. De biljetten zijn overal hetzelfde en zijn voor iedereen duidelijk herkenbaar. Door het speciale voelbare reliëf geldt dit ook voor blinden en slechtzienden. De euromunten hebben een Europese zijde, die overal hetzelfde is, en een nationale zijde, waarop elk land zijn eigen beeldontwerp heeft geplaatst.
Europese eenwording
De invoering van de euro is de kroon op de Europese eenwording. Europa en de Europese Unie zijn voor Nederland van groot belang. Bij de Nederlandse rijksuitgaven neemt de post 'Europa' een belangrijke plaats in. Van de in totaal bijna 150 miljard euro aan rijksuitgaven (2005) in Nederland, gaat ongeveer 7 miljard euro naar Europa (cijfers uit begroting 2006). Dit geld wordt onder andere besteed aan het Gemeenschappelijke Landbouw Beleid (GLB), infrastructuur die over onze landsgrenzen heengaat en aan het verbeteren van de economisch-sociale situatie in Europa. Nederland ontvangt ook geld van Europa (in totaal ruim 2 miljard euro in 2004), grotendeels in de vorm van landbouwsubsidies (1,3 miljard euro in 2004).
